Przanowski Władysław (1880–1937), pedagog, twórca i dyrektor Państwowego Instytutu Robót Ręcznych. Ur. 21 III w Słupcy, był szóstym z ośmiorga dzieci Edwarda (zob.) i Józefy Pelagii z Lewickich, młodszym bratem Stefana (zob.).
Od r. 1889 P. uczęszczał do szkoły ćwiczeń przy rządowym seminarium nauczycielskim w Łęczycy. Przez jeden rok uczył się w gimnazjum realnym w Łowiczu, a w r. 1898 ukończył Szkołę Rzemieślniczą w Łodzi. W l. 1899–1906 studiował na Wydziale Budowy Maszyn Szkoły Politechnicznej we Lwowie i uzyskał dyplom inżyniera. Następnie w l. 1906–13 uczył matematyki na pensji Anieli Wereckiej w Warszawie oraz w Szkole Handlowej Zgromadzenia Kupców. W tej ostatniej szkole zetknął się z problemem manualnego kształcenia młodzieży w prowadzonej przez Józefa Przyłuskiego pracowni slöjdowej. W l. 1913–30 kierował prywatną szkołą rzemieślniczą im. Karola Szlenkiera w Warszawie, a także uczył w niej geometrii i rysunku technicznego. Szkołę tę zreorganizował, opracował szczegółowy program nauki, przeniósł do nowego gmachu, rozbudowując warsztaty i pracownie szkolne. W r. 1920 na wniosek P-ego została ona przekształcona w siedmioklasową szkołę powszechną. Stworzył w niej samorząd będący jednym z pierwszych w Polsce w szkole powszechnej. O doświadczeniach z tym związanych napisał w publikacji Samorząd w szkole powszechnej (przykłady realizacji), (współautorstwo z M. Szczawińską i J. Wójcikiem, W. 1928). Uczniowie szkoły pod kierunkiem P-ego zaprojektowali i zbudowali most na rzece Mieni w Wiązownie koło Warszawy.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej od listopada 1914 P. brał udział w komisji powołanej przez Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego dla ustalenia zasad organizacji i ustawodawstwa szkolnego. Powołany w sierpniu 1915 przez Komitet Obywatelski Warszawy na członka Wydziału Oświecenia, pełnił funkcję przewodniczącego sekcji szkół początkowych oraz członka zarządu sekcji szkół zawodowych. W sierpniu i wrześniu t. r. wraz z nauczycielem Kasprem Tosio zorganizował na terenie Warszawy blisko 400 oddziałów szkół miejskich. W r. 1916 został wybrany do Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej, będąc jednocześnie członkiem wydziału pedagogicznego. W t. r. został także członkiem delegacji magistratu do spraw szkolnych. W r. 1917 przez kilka miesięcy był kierownikiem Wydziału Programowego w Departamencie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Tymczasowej Rady Stanu. W tym czasie przez rok kierował tzw. szkołą tramwajową (późniejsze Gimnazjum im. J. Sowińskiego) w Warszawie.
P. był inicjatorem i realizatorem wprowadzenia do programów szkół początkowych i niższych klas szkół średnich przedmiotu robót ręcznych, co nastąpiło już w r. 1915. Równocześnie uzyskał zgodę Wydziału Oświecenia na utworzenie przy Szkole Rzemieślniczej im. K. Szlenkiera popołudniowych Rocznych Kursów Robót Ręcznych, które kształciły nauczycieli nowego przedmiotu. Kursy te, upaństwowione w r. 1919, zostały w r. 1923 przekształcone w dwuletni Państwowy Instytut Robót Ręcznych (PIRR). Jego historię pt. Państwowy Instytut Robót Ręcznych, zarys rozwoju i stan w r. 1933 P. opublikował w kwartalniku „Praca Ręczna w Szkole” (1933 i odb.). Obok czynności dydaktycznych PIRR spełniał rolę placówki naukowej w dziedzinie robót ręcznych. P. opracował program nauki, statut, dobrał grono wykładowców, a także kierował pracą kursów, a następnie, aż do śmierci, Instytutu. W szkołach tych wykładał metodykę pracy ręcznej. Zasługą P-ego było, że zarówno kursy, jak i PIRR kształciły specjalny typ nauczyciela pracy ręcznej, społecznika i entuzjasty o wysokim poziomie moralnym, równocześnie o dużej wiedzy fachowej. W szkołach kierowanych przez P-ego uzyskało dyplom nauczyciela robót ręcznych ponad 1500 osób. Także przy udziale P-ego powstawały inne tego typu państwowe szkoły nauczycielskie w Krakowie (1922), Lwowie (1923) i Mysłowicach (1928). Wobec stałego niedoboru nauczycieli robót ręcznych P. zorganizował przy PIRR «Wakacyjne Ognisko Robót Ręcznych« oraz współorganizował liczne kursy wakacyjne dla nauczycieli i wykładał na nich. Współpracował stale z Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (Min. WRiOP), gdzie był przewodniczącym komisji oceny książek i pomocy naukowych robót ręcznych, a także komisji programowej «Prace ręczne». Nakładem Ministerstwa ukazało się wiele instrukcji i programów opracowanych przez P-ego, m. in. Wskazówki dotyczące urządzenia pracowni slöjdowej w seminariach męskich i żeńskich (1921), Program w szkołach powszechnych siedmioklasowych (1921), Program w seminarium nauczycielskim (1926). Dzięki zabiegom P-ego prace ręczne weszły do programu szkolnego jako obowiązkowy przedmiot nauczania.
Z ramienia Min. WRiOP P. wizytował i organizował liczne szkolne pracownie robót ręcznych. W r. 1926 zorganizował w Warszawie I Polski Zjazd Nauczycieli Robót Ręcznych. Na zjeździe tym, na którym wygłosił referat wprowadzający, podjęto z jego inicjatywy wniosek o utworzenie Tow. Miłośników Robót Ręcznych. P. opracował statut tego Towarzystwa i od r. 1927 do śmierci był jego wiceprezesem. Był także inicjatorem założenia organu tego Towarzystwa, kwartalnika „Praca Ręczna w Szkole”, i redaktorem tego pisma od r. 1927 do śmierci. Od r. 1927 był członkiem Komisji Egzaminacyjnej Min. WRiOP dla kandydatów na nauczycieli szkól średnich, a w r. 1932 został przewodniczącym komisji dydaktycznej robót ręcznych powołanej przez Ministerstwo dla opracowania wytycznych dla nowego programu szkolnego. W r. 1927 P. odbył podróż do Danii, Szwecji i Niemiec dla nawiązania kontaktu z kierownikami analogicznych placówek i poznania ich pracy, a w r. n. zorganizował dla słuchaczy i absolwentów PIRR wycieczkę do Danii do ośrodków kształcenia nauczycieli prac ręcznych. W r. 1929 P. zaprojektował i zorganizował ekspozycję działu oświatowego na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Był współorganizatorem kolejnych zjazdów nauczycieli robót ręcznych, połączonych z wystawami prac uczniowskich w l. 1929, 1932 i 1935. Wystawa rysunków i prac ręcznych zorganizowana przez P-ego na Międzynarodowym Kongresie Ligi Nowego Wychowania w Cheltenham (Anglia) odniosła sukces międzynarodowy. Z tego okresu datuje się też duże zainteresowanie działalnością PIRR zagranicznych pedagogów.
P. stworzył, opierając się o zasady slöjdu szwedzkiego, polski system manualnego kształcenia uczniów. Uważał, że praca ręczna nie może być traktowana jedynie jako środek kształcenia charakteru i poczucia estetycznego, ale że powinna wyrabiać określone umiejętności techniczne, kształcić zaradność. Uważał też, że uczeń tym trwalej pozna jakiś przedmiot czy zjawisko, im więcej jego zmysłów weźmie udział w tym poznawaniu. Będąc początkowo przeciwnikiem używania maszyn, uznał ich stosowanie w wyższych klasach za celowe, a w latach trzydziestych stał się rzecznikiem upowszechnienia wśród starszej młodzieży szkolenia motoryzacyjnego. O podstawach teoretycznych, a także doświadczeniach z dziedziny pracy ręcznej pisał w bardzo licznych artykułach zamieszczanych przede wszystkim w kwartalniku „Praca Ręczna w Szkole”, a także w innych pismach fachowych („Przegl. Pedagog.”, „Roczn. Pedagog.”, „Szkoła Powsz.”, „Wychowanie Przedszkolne”) oraz w prasie codziennej („Kur. Warsz.”, „Polska Zbrojna”). Syntezę swych poglądów dał P. w artykule Dydaktyka pracy ręcznej, opublikowanym w „Encyklopedii Wychowania” i w odrębnej odbitce (W. 1936). Z inicjatywy P-ego i pod jego kierunkiem wykładowcy PIRR opracowali pierwsze w Polsce podręczniki o technikach prac z drewna, metalu, kartonu i szkła. P. zmarł w Warszawie 4 II 1937 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim (1923), a pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.
P. był żonaty od r. 1906 z Teresą z Wojsznarów.
Ich jedyny syn Jan (27 VII 1909 – 7 I 1980), po ukończeniu studiów na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniw. Pozn., pracował w warszawskiej rozgłośni Polskiego Radia; wraz z S. Smoleńskim opracował Skrócone kalendarium Polskiego Radia za lata 1924–1939 (b. r. m. w.). Walczył w kampanii wrześniowej 1939 r., następnie w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, od r. 1944 w stopniu rotmistrza w 1 Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka. Po wojnie przez wiele lat był dyrektorem Biura Planowania w Komitecie do Spraw Radia i Telewizji w Warszawie.
W r. 1937 ufundowano stypendium im. Przanowskiego, przyznawane wyróżniającym się nauczycielom robót ręcznych, celem umożliwienia pogłębienia wiedzy fachowej. W lutym 1963 na gmachu byłego PIRR w Warszawie przy ul. Górczewskiej 8 odsłonięto tablicę ku czci P-ego. Jego imieniem nazwano jedną z ulic w Łęczycy. Przy oddziale mokotowskim Tow. Przyjaciół Warszawy powstało Koło im. W. Przanowskiego, skupiające głównie absolwentów PIRR.
Enc. Warszawy; Zagórowski, Spis nauczycieli, I–II; – Ambroziewicz W., Udział Władysława Przanowskiego w opracowaniu programów nauczania pracy ręcznej, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1965 nr 2 s. 207–42, 1966 nr 1 s. 88–109 (fot.); tenże, Władysław Przanowski i jego dzieło, W. 1964 (fot.); tenże, Władysław Przanowski (Życie i działalność), „Przegl. Hist.-Oświat.” 1960 nr 1 s. 127–38 (fot.); Araszkiewicz F. W., Szkoła średnia ogólnokształcąca w Polsce w latach 1918–1932, Wr. 1972; Dobrowolski S., Nowacki T., Szkoły eksperymentalne w Polsce 1900–1964, W. 1966; Dzierzbicka W., Dobrowolski S., Eksperymenty pedagogiczne w Polsce w latach 1900–1939, Wr. 1963; Karp C., Pionierska praca Władysława Przanowskiego, „Rysunek i Praca Ręczna” 1957 nr 2 s. 1–4 (fot.); Ligaszewski A., Władysław Przanowski twórca polskiego systemu wychowania technicznego, „Nowa Szkoła” 1963 nr 5 s. 40–1 (fot.); Marciniak Z., Sprawa upowszechnienia nauczania początkowego w Królestwie Polskim. Sierpień 1914–sierpień 1917, Wr. 1962; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej. Polska Macierz Szkolna 1905–1935, W. 1935 s. 173, 175–6; Szymański L., Władysław Przanowski i popularyzacja robót ręcznych w szkole, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1978 nr 2 s. 139–52; Vogelsang-Soczyńska M., Działalność Państwowego Instytutu Robót Ręcznych dla nauczycieli w okresie od 1915 do 1939 r., „Przegl. Hist.-Oświat.” 1960 nr 1 s. 138–46; W. Cz., Odsłonięcie tablicy pamiątkowej ku czci Władysława Przanowskiego, „Wychowanie Techn. w Szkole” 1963 nr 5 s. 159–60 (fot.); – Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, W. 1927 nr 6 s. 186–7; toż, W. 1928 nr 12 s. 503–4; Nasza walka o szkołę pol., II; – „Głos Naucz.” 1963 nr 6 s. 4 (fot.); „Praca Ręczna w Szkole” 1937 nr 1/3 (cały nr poświęcony P-emu, m. in. Dobrowolski S., Życiorys śp. dyrektora Władysława Przanowskiego, s. 5–37, liczne fot.); „Przegl. Pedagog.” 1937 nr 3 s. 47; „Stolica” 1980 nr 11; „Świat” 1914 nr 4 s. 15 (fot.), 1915 nr 36 s. 533 (fot.); „Wychowanie Techn. w Szkole” 1980 nr 3 s. 99–139 (fot., prawie cały nr poświęcony P-emu); „Życie Warszawy” 1960 nr 220, 1980 nr 62, 220; – AAN: Akta personalne Min. WRiOP, teczka nr 5228; – Informacje bratanicy P-ego Izabeli Wasiak z Łodzi; – Bibliografia dotycząca Jana Przanowskiego: Kwiatkowski M. J., Jan Przanowski, „Radio i Telewizja” 1980 nr 5 s. 24; – „Życie Warszawy” 1980 nr 8, 11; – Życiorys Jana Przanowskiego opracowany przez Ryszarda Szwocha w Materiałach Red. PSB.
Stanisław Konarski